Οι Καταλανοί στην Μάνη

Κατα τον 14ο αιώνα η Βυζαντινή επικράτεια ήταν κατακερματισμένη, όπως και η υπόλοιπη Ευρώπη την εποχή εκείνη, σε μικρά βασίλεια (πριγκιπάτα, δουκάτα, βαρωνίες κ.ά.). Την ίδια στιγμή άρχισε να γίεται εντονότερη η τουρκική απειλή στην Μ. Ασία. Μέσα σε αυτήν την δύσκολη σε διαχείριση κατάσταση ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος ο Β Παλαιολόγος αναζήτησε μισθοφόρους. Ιδανικοί φάνηκαν την στιγμή αυτή οι Καταλάνοι ή Αλμογάβαροι όπως λέγονταν, φυλή που ζούσε στην ανατολική Ισπανία και εκείνη την περίοδο βρίσκονταν στην Ιταλία.

Η Καταλανική εταιρία (μισθοφορικός οργανισμός) συμφωνεί με τον αυτοκράτορα και φτάνει μέσω Κέρκυρας, Μονεμβασιάς και Τζιας στην Κωνσταντινούπολη. Συνολικά 6.000 άνδρες ρίχτηκαν στην μάχη εναντίον των Τούρκων φέρνοντας ικανοποιητικά αποτελέσματα. Ωστόσο ο αυτοκράτορας δεν μπόρεσε να τους αποπληρώσει και έτσι γρήγορα τέθηκαν εκτός ελέγχου λεηλατώντας την περιοχή της Θράκης και της Μακεδονίας. Η καταστροφική τους ικανότητα ήταν τόσο έντονη που αναφέρονται στο Χρονικό του Μορέως ως εξής:

και εδέ αμαρτίαν

την έποιμαν οι σκύλοι Κατελάνοι

κι ως ηύρε ότι είχασι

έλθει τότε οι Κατελάνοι

και όπου την υπαγαίνασιν

εκεί ως την Κατελωνίαν

Παράλληλα ο τελευταίος δούκας των Αθηνών Γκωτιέ ντε Μπριέν προσπάθησε να τους θέσει στην υπηρεσία του ωστόσο τέθηκαν πάλι εκτός ελέγχου και μετά από αποφασιστική μάχη στον Αλμυρό ή Κωπαίδα ισοπέδωσαν τους Φράγκους και έγιναν κυρίαρχοι των Αθηνών. Το Καταλανικό βασίλειο διατηρήθηκε μέχρι το 1388 όταν ο οίκος των Αντζαγιόλι τους κατέλυσε. Κατά την διάρκεια της παραμονής τους στην νότια Ελλάδα έδειξαν τραχύτητα και πνεύμα κατακτητή. Επέβαλαν μάλιστα την γλώσσα τους ως επίσημη πράγμα που κανείς ως τότε δεν είχε θεσπίσει.

Οι Καταλανοί – Αλμογάβαροι στην Κωνσταντινούπολη

Στην Μανιάτικη παράδοση

Οι Αλμογάβαροι μπορεί να μην εγκαταστάθηκαν ή επιτέθηκαν εναντίον της περιοχής της Μάνης ωστόσο η παρουσία τους άφησε σημάδια στην μνήμη, παράδοση, επώνυμα της περιοχής. Δεν πρέπει άλλωστε να ξεχνάμε πως μετά την καταστροφή του Καταλανικού κρατιδίου το 1388 κάποιοι επέστρεψαν στην Καταλονία άλλοι όμως παρέμειναν στην λεκάνη της ανατολικής μεσογείου ασκώντας το επάγγελμα του πειρατή. Μάλιστα στην ελληνική προφορά το Καταλανός προφέρεται ως Κατελάνος. (Μάνη, Ζάκυνθος, Κρήτη κ.ά.)

Στην περιοχή της Μάνης χρησιμποποιήθηκε ως μικρό- βαπτιστικό όνομα θέλοντας να προικονομήσει ίσως το μέλλον του ονομαζόμενου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το 1612 σε έγγραφο Μανιατών προς τον Δούκα του Νεβέρ υπογράφει από την μέσα Μάνη ο Κατελάνος Κοσμάς και ο Παντελέων Κοσμάς.
Παρόμοια παράδοση σε νεότερα χρόνια λέει πως όταν ο ιερέας ρώτησε τον ανάδοχο πώς θα βαπτιστεί το παιδί ο πατέρας πετάχτηκε και είπε «Κατελάνος ή Γερακάρης αλλιώς θα χαλάσει το παιδί«. Φαίνεται πως ο πατέρας θεωρούσε κάποιον πειρατή – αγωνιστή ίνδαλμα την εποχή εκείνη.
Το επώνυμο Κατελάνος απαντάνται ατόφιο και σε διάφορους τύπους (Κατελανάκος, Κατελανάκης, Κατελανέας) σε διάφορες εποχές σε πολλά μέρη κυρίως της δυτικής Μάνης. Χαρακτηριστικά στα Τσικαλιά (1760), Βαρούσι (1704), Δολοί (1831), Νομιτσί (1824), Κοίτα (1840).
Στην τοπική παράδοση ως προσφώνηση το «Κατελάνος» σημαίνει τον πειρατή, τον ληστή και γενικά τον σκληρό άνθρωπο.