Ο Νικηφόρος Φωκάς καταγόταν από την μεγάλη οικογένεια των Φωκάδων της Καππαδοκίας. Ο πατέρας του Βάρδας Φωκάς ήταν στρατηγός του θέματος των Ανατολικών. Σε πολύ νεαρή ηλικία απέκτησε πλούσια εμπειρία από τους πολέμους των Βυζαντινών εναντίον των Αράβων.
Ακολούθησε στρατιωτική σταδιοδρομία και ως νεαρός Πατρίκιος διακρίθηκε στην εκστρατεία του πατέρα του εναντίον των Αράβων. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ΄ ο Πορφυρογέννητος τον διόρισε αρχηγό του Βυζαντινού στρατού στην Ανατολή. Ο Ρωμανός Β΄ (959 μ.Χ-963 μ.Χ.) τον τίμησε με τον τίτλο του Μάγιστρου και τον διόρισε πάλι Δομέστικο των σχολών της Ανατολής, ενώ το 960 του ανέθεσε την αρχηγεία της εκστρατείας για την απελευθέρωση της Κρήτης από τους ΄Αραβες.
Ο θάνατος του Αυτοκράτορα Ρωμανού Β΄(15 Μαρτίου 963) δημιούργησε σοβαρά προβλήματα, αφού η αυτοκράτειρα Θεοφανώ ήταν μόλις 20 ετών, οι δε γιοι του Βασίλειος και Κωνσταντίνος έξι και τριών ετών αντίστοιχα. Η άσκηση της εξουσίας θα περιερχόταν στον ευνούχο Ιωσήφ Φρίγγα, ο οποίος συνωμοτούσε εναντίον του ενδόξου στρατηγού. Ο Νικηφόρος Φωκάς είχε πλήρη γνώση της κατάστασης. Επιπλέον απέκτησε σταδιακά και το θαυμασμό της νεαρής Αυτοκράτειρας, η οποία δεν συμφωνούσε με τον τρόπο άσκησης της εξουσίας από παρακοιμώμενο ευνούχο. Τελικά ο Νικηφόρος Φωκάς πείστηκε να επιδιώξει την άνοδό του στον θρόνο της αυτοκρατορίας παρά τη ροπή του προς το ασκητικό ιδεώδες, την οποία του είχε εμφυσήσει ο φίλος του Αθανάσιος ο Αθωνίτης. H δύναμή του ήταν τέτοια που η χήρα του αυτοκράτορα, η Θεοφανώ, ήρθε σε συνεννόηση μαζί του και αφού στέφθηκε αυτοκράτορας από το στρατό το 963 στην Καισάρεια, τον νυμφεύθηκε στη μεγάλη εκκλησία της Πρωτεύουσας, την Αγία Σοφία.
Μέλος της μεγάλης στρατιωτικής οικογένειας των Φωκάδων, ο Νικηφόρος υπήρξε ιδιότυπη περίπτωση αυτοκράτορα, συνδυάζοντας την τραχύτητα του στρατιωτικού με τη θρησκευτική απλότητα του μοναχού. Μακριά από κάθε πολυτέλεια, ζούσε στα ανάκτορα όπως και στο στρατόπεδο χωρίς όμως να αδιαφορεί για τα συμφέροντα των αριστοκρατών, από τους οποίους προήρχετο. Με τη νομοθεσία του, ενώ βελτίωνε τη θέση των μεγάλων γαιοκτημόνων απέναντι στους μικροϊδιοκτήτες, προστάτευε ιδιαίτερα τη στρατιωτική ιδιοκτησία, θεωρώντας πρωταρχικής σημασίας την οικονομική ενίσχυση του στρατού. Παράλληλα σταματά τον πολλαπλασιασμό των μοναστηριών – επιτρέπει την ίδρυση νέων μόνο σε έρημα μέρη, όπως είναι το Άγιο Όρος – και εκδίδει διάταγμα (964) κατά της αύξησης της εκκλησιαστικής περιουσίας, καθώς πίστευε πως ο πλούτος δεν ταίριαζε με την πνευματική φύση της και τον ασκητικό τρόπο ζωής των μοναχών.
Περιόρισε επίσης την αρχή της προτιμήσεως για γαίες δυνατών ή φτωχών στα μέλη των αντίστοιχων τάξεων και φρόντισε να ενισχύσει την τάξη των στρατιωτών, ορίζοντας ως αναπαλλοτρίωτο όριο στρατιωτικών κτημάτων εκτάσεις αξίας 12 νομισμάτων. Με τον τρόπο αυτόν οι στρατιώτες μπορούσαν να καλύπτουν τα έξοδα του εξοπλισμού τους. Έκανε πολλούς πολέμους και εκτίναξε τα σύνορα της Aυτοκρατορίας πέρα από τον Ευφράτη. Ακόμα έδειξε περισσότερο ενδιαφέρον για τα Βυζαντινά συμφέροντα στις επαρχίες της Νότιας Ιταλίας και της Σικελίας. Αντιμετώπιζε με μεγάλη επιτυχία τα προβλήματα στα βόρεια σύνορα της Αυτοκρατορίας. Ακόμα απελευθέρωσε πολλές πόλεις με θριαμβευτικές νίκες, ανακατέλαβε την Κύπρο και επιβεβαίωσε την Βυζαντινή κυριαρχία στη Μεσόγειο. Βασική κατεύθυνση της πολιτικής του Αυτοκράτορα υπήρξε η συνέχιση των αγώνων εναντίον των Αράβων στην Ανατολή.
Πράγματι ο Νικηφόρος αφού συγκέντρωσε τον Βυζαντινό στρατό στα Φύγολα της Μικράς Ασίας εκμεταλλευόμενος την απουσία του Αραβικού στόλου από την Κρήτη κατέπλευσε στον κολπίσκο πλησίον του Χάνδακα και άρχισε τις επιχειρήσεις εναντίον του συγκεντρωμένου στρατού. Οι επιχειρήσεις συνεχίστηκαν ολόκληρο το χειμώνα. Στις 7 Μαρτίου του 961 μ.Χ. κατέλαβε το Χάνδακα και εκκαθάρισε το νησί από τα υπολείμματα των Αράβων, ενώ άφησε αξιόλογη τη φρουρά για τη προστασία του νησιού από νέες αραβικές επιδρομές. Κατά την επιστροφή του στην Κωνσταντινούπολη τέλεσε θρίαμβο ενώπιον του Αυτοκράτορα Ρωμανού Β΄ και μεγάλου πλήθους, οι οποίοι εντυπωσιάστηκαν από τον μεγάλο αριθμό των αιχμαλώτων συμπεριλαμβανομένου του Άραβα Εμίρη της Κρήτης Αμπντ-Αλ-Αμίζ (εξελλ. Κουρουπάς).
Μετά την επιστροφή του στην Ανατολή οργάνωσε συστηματικά τον αγώνα των Αράβων. Νίκησε σε επανειλημμένες αναμετρήσεις τον χαλίφη των Αράβων Σαίφ-αλ Ντάου Λαχ, κατέλαβε 60 σημαντικά φρούρια και την πρωτεύουσα του κράτους του Χαλεπίου στη Βόρεια Συρία (Δεκέμβριος 962 μ.Χ.). Οι νίκες εναντίον των Αράβων σε όλα τα πεδία ανύψωσαν το γόητρο της Aυτοκρατορίας και την προσωπική ακτινοβολία του μεγάλου Βυζαντινού αρχηγού. Τα πρώτα δύο έτη της βασιλείας του απομάκρυνε τους Άραβες από την Κιλικία. Οι πόλεις Τάρας, Άδανα, Μονεστία και άλλες απελευθερώθηκαν μετά από θριαμβευτικές νίκες του Βυζαντινού στρατού.
Το 966 μ.Χ. ο Νικηφόρος πολιόρκησε χωρίς επιτυχία την Αντιόχεια αλλά κατόρθωσε να προσαρτήσει μεγάλο τμήμα της Συρίας. Το 967 μ.Χ. οργάνωσε νέα εκστρατεία στη Συρία, κινήθηκε κατά μήκος της παραλιακής ζώνης, απελευθέρωσε πολλές πόλεις και τελικά αποφάσισε την πολιορκία της Αντιόχειας. Κατέλαβε την Έδεσσα, στην οποία βρήκε την χειροποίητη εικόνα του Χριστού, προχώρησε μέχρι την Τρίπολη του όρους Λιβάνου, κατέλαβε είκοσι περίπου οχυρά φρούρια και επέβαλε νέα πολιορκία στην Αντιόχεια. Η πολιορκία ανατέθηκε στους στρατηγούς Πέτρο Φωκά και Μιχαήλ Βούρτζη οι οποίοι τελικά κατόρθωσαν να καταλάβουν την πόλη (29 Οκτωβρίου 969 μ.Χ). Σύντομα κατελήφθη και το Χαλέπι και ο Άραβας εμίρης του Χαλεπίου αναγνώρισε τη Βυζαντινή κυριαρχία. Οι επιτυχίες του Νικηφόρου στην Ανατολή εξουδετέρωσαν πλήρως την αραβική απειλή για πολλές δεκαετίες ενώ παράλληλα αποκατέστησαν την Βυζαντινή παρουσία μέχρι τη Μεσοποταμία.
Η σημαντική αύξηση δύναμης και αίγλης του Βυζαντίου υπαγόρευσε στον Νικηφόρο την αγέρωχη στάση του απέναντι στους Βουλγάρους, όταν αντιπρόσωποί τους ζήτησαν την πληρωμή φόρων που πληρώνονταν παλαιόθεν. Η μυστική συνεννόηση Βουλγάρων και Ούγγρων, που έδινε τη δυνατότητα στους τελευταίους να κάνουν επιδρομές στη Θράκη περνώντας από βουλγαρικό έδαφος, προκάλεσε τον Νικηφόρο να στρέψει τους Ρώσους εναντίον των Βουλγάρων, γεγονός επικίνδυνο για το ίδιο το Βυζάντιο, κυρίως μετά την Ρωσική κατάληψη της Βουλγαρίας.
Συναίσθηση υπεροχής, αλλά και παράδοση αιώνων, προκάλεσε τη δυσμενή αντίδραση του Νικηφόρου, όταν επανιδρύθηκε στη Δύση η Αυτοκρατορία, αυτή τη φορά από τον Γερμανό ηγεμόνα, Όθωνα Α’ (962), ο οποίος μονοπώλησε τον τίτλο του Αυτοκράτορα των Ρωμαίων. Η ισχυρή αντίδραση του Νικηφόρου για την ανεπίτρεπτη στάση του Γερμανού ηγεμόνα εκδηλώθηκε και με τη δυσμενή υποδοχή, που επιφύλαξε στον πρέσβη του Όθωνα, Λιουτπράνδο (968).
Η συνεχής πολεμική δραστηριότητα των Βυζαντινών για μια ολόκληρη εξαετία (963 μ.Χ.-969 μ.Χ.) είχε κουράσει τον Βυζαντινό στρατό και είχε προκαλέσει τη δυσφορία του λαού από τις επαχθείς φορολογικές επιβαρύνσεις. Ο ανιψιός του, Ιωάννης Τσιμισκής εκμεταλλεύθηκε αυτή τη δυσφορία και σε συνεργασία με την αυτοκράτειρα Θεοφανώ, συγκρούστηκε με το Νικηφόρο και οργάνωσε συνομωσία για την εκθρόνισή του, η οποία συντελέστηκε με την δολοφονία του ηρωικού Αυτοκράτορα τη νύχτα της 10ης Οκτωβρίου το 969 μ.Χ. Αυτό ήταν το άδικο τέλος του Νικηφόρου Φωκά, ενός από τους σημαντικότερους Αυτοκράτορες του Βυζαντίου.
Αξιολόγηση
Ο Νικηφόρος Φωκάς ήταν φύση δυναμική και ιδιόρρυθμη και αισθανόταν ιδιαίτερη ικανοποίηση τόσο στο πεδίο των μαχών όσο και στην εμπειρία της ασκητικής ησυχίας. Υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους αυτοκράτορες του Βυζαντίου και μεγαλόπνοος οραματιστής της παγκόσμιας ακτινοβολίας της αυτοκρατορίας.
Πριν γίνει αυτοκράτορας, αναδείχθηκε σε μεγάλο στρατηγό σε όλα τα μέτωπα της εποχής του. Χαρακτηρίζονταν από μεγάλη ευσέβεια και αγαπούσε τον μοναχισμό. Ο Νικηφόρος ήταν πάντως γεννημένος στρατιώτης. Είχε τη σωματική αντοχή και διανοητική ικανότητα ενός μεγάλου στρατιωτικού ηγέτη, ήταν βραχύσωμος, αλλά εξαιρετικά ρωμαλέος. Η ζωή του ήταν αφιερωμένη στα στρατεύματά του, τα οποία αγαπούσε και προστάτευε πάση θυσία και τα οποία του ήταν πιστά μέχρι θανάτου. Πέρα από τη βαθιά του πίστη προς το Χριστιανισμό, δεν είχε άλλα ενδιαφέροντα. Πριν παντρευτεί τη Θεοφανώ, ήταν χήρος και είχε ορκιστεί αποχή.
Έδειξε ιδιαίτερη πολιτική ευελιξία, και αφού εξουδετέρωσε τους εχθρούς και υποψήφιους αυτοκράτορες, στέφθηκε ο ίδιος. Λίγο αργότερα, με ιδιαίτερη διακριτικότητα παντρεύτηκε τη Θεοφανώ, αντιμετωπίζοντας όμως εκκλησιαστικές αντιδράσεις, κυρίως εκ μέρους του πατριάρχη Πολύευκτου, διότι ήταν νονός κάποιου από τα παιδιά της Θεοφανούς. Η στρατιωτική του πολιτική ήταν απόλυτα επιτυχής, ήταν όμως μάλλον κακός διπλωμάτης, προκαλώντας αναταραχή στις σχέσεις του Βυζαντίου με τους Δυτικούς, τους Βούλγαρους και τους Ρως. Ατυχώς έλαβε μέτρα ευνοϊκά για τη μεγάλη γαιοκτησία, με αποτέλεσμα να γίνει αντιπαθής στο λαό.
Βοήθησε τον Όσιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη να χτίσει την πρώτη μονή του Αγίου Όρους, τη σημερινή Μεγίστη Λαύρα, θέτοντας ένα επίσημο πλαίσιο λειτουργίας της μονής και όλης της περιοχής. Λέγεται ότι κάτω από το αυτοκρατορικό ένδυμα φορούσε ράσα και είχε εκδηλώσει την επιθυμία να εγκαταλείψει το θρόνο και να γίνει μοναχός. Αξίζει να σημειωθεί η προσπάθειά του να τιμήσει ως μάρτυρες όλους τους στρατιώτες που έπεσαν κατά τη διάρκεια των αγώνων του με τους Μουσουλμάνους. Η προσπάθεια αυτή όμως βρήκε αντίθετους την Εκκλησία και ως εκ τούτου ο αυτοκράτορας αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το σχέδιό του.
Πηγές – βιβλιογραφία
William Garrood, (2008). «The Byzantine Conquest of Cilicia and the Hamdanids of Aleppo, 959–965»
Γεώργιος Οστρογκόρσκι «Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους»
J.J. Norwich, «Byzantium», Vol. ΙΙ-The Apogee
Αππελαίος 