Για την ιστορία, οι Κοκκινοσκούφηδες δεν ήταν τακτικός στρατός, εκπαιδευμένοι καταδρομείς ή έμπειροι στρατιωτικοί. Ήταν εθελοντές, αγωνιστές της ΕΟΚΑ, κυρίως από ορεινές περιοχές της Λευκωσίας, οι οποίοι με στρατιωτικό ηγέτη τον Δώρο Ηλία είχαν καταφύγει στον τότε βουλευτή δρα Βάσο Λυσσαρίδη για βοήθεια. Ήθελαν, μετά από κάλεσμα του ίδιου του Προέδρου Μακαρίου, να προσφέρουν εθελοντικά τις υπηρεσίες τους για την αντιμετώπιση της τουρκοκυπριακής ανταρσίας, που ξεκίνησε ουσιαστικά την 21η Δεκεμβρίου 1963, με τις ταραχές στον Τακτακαλά.

Όπως μαρτυρεί ο ίδιος ο επίτιμος πρόεδρος της ΕΔΕΚ Βάσος Λυσσαρίδης στο εν λόγω βιβλίο, «ο Μακάριος τηλεφώνησε στον Δώρο Ηλία μετά την τουρκανταρσία, για να είναι συγκεντρωμένοι οι άντρες του, μια ομάδα αγωνιστών της ΕΟΚΑ και άλλοι εθελοντές όλων των ιδεολογικών θέσεων, που ήθελαν και ήρθαν να αγωνιστούν μαζί μας, γιατί θα τους χρειαζόταν, όπως του είπε. Ο Δώρος ήταν ηγετική φυσιογνωμία και είχε στρατιωτική πείρα από την εποχή που ήταν αντάρτης της ΕΟΚΑ. Έτσι, ήρθαν στην κλινική μου, χώρο που οι ίδιοι επέλεξαν, γιατί εγώ δεν το γνώριζα, για να έχουν έναν χώρο συγκέντρωσης και ένα κέντρο εξόρμησης. Εγώ, χωρίς δισταγμό, τους δέχτηκα και έτσι έγινε η κλινική μου κέντρο εξόρμησής τους. Από εκεί μάλιστα αντέκοψαν και εκδίωξαν τους Τούρκους που ένοπλοι έρχονταν από την οδό Λήδρας προς την πλατεία Ελευθερίας. Έτσι άρχισε και η ένοπλη δράση τους ενάντια στους Τουρκοκύπριους στασιαστές». Έτσι έγινε πολιτικός ηγέτης των Κοκκινοσκούφηδων ο γιατρός Βάσος Λυσσαρίδης.

Πολιτικός και στρατιωτικός ηγέτης των Κοκκινοσκούφηδων

Οι πρώτες πεισματικές μάχες του Λόχου Λυσσαρίδη δόθησαν στη Λευκωσία, όπως σημειώνεται παραπάνω και, σύμφωνα με μαρτυρίες των αγωνιστών, «δημιούργησαν ένα αίσθημα ασφάλειας στον ελληνικό πληθυσμό της πρωτεύουσας».
Μετά από τις μάχες στην οδό Λήδρας, στην περιοχή Κορνάρο, στο Συντεχνιακό Ιατρείο, στην περιοχή Κορομία μέχρι και τον Χάντακα, ζητήθηκε από τους Κοκκινοσκούφηδες να προσφέρουν προστασία σε ελληνοκυπριακά χωριά στον Πενταδάκτυλο.

Προτού, όμως, εμπλακούν στην επιχείρηση, σύμφωνα με πρωτοβουλία του στρατιωτικού τους ηγέτη Δώρου Ηλία, έγινε μια μικρή εκπαίδευση των διακοσίων περίπου μαχητών στην περιοχή της Μονής Μαχαιρά.

«Στον Πενταδάκτυλο ανεβήκαμε αρχές Μαρτίου του 1964. Προσπάθειά μας ήταν η ανακατάληψη υψωμάτων, στα οποία είχαν ανέλθει και οχυρωθεί Τουρκοκύπριοι στασιαστές, που ενεργούσαν υπό την καθοδήγηση έμπειρων Τούρκων αξιωματικών. Μετά από αλλεπάλληλες επιχειρήσεις, καταφέραμε να τους εκτοπίσουμε από την περιοχή του Προφήτη Ηλία, δίνοντας ανάσα στα παρατημένα ελληνικά χωριά. Οι τελευταίοι Τούρκοι στασιαστές εκδιώχθηκαν από την ορεινή περιοχή του Πενταδακτύλου στις 29 Απριλίου 1964» μαρτυρεί ο Δώρος Ηλία, στο «Οι Κοκκινοσκούφηδες του Πενταδακτύλου 1963 – 1964». Συνολικά, οι εθελοντές του Λόχου Λυσσαρίδη απελευθέρωσαν επτά χωριά στην ορεινή περιοχή του Πενταδακτύλου και έδωσαν καθοριστικές μάχες για τη συνέχεια των ταραχών της δεκαετίας του 1960.

Από την εκπαίδευση στον Μαχαιρά

Ειδική εκπαίδευση των εθελοντών

Επειδή οι Τούρκοι και οι Τουρκοκύπριοι στασιαστές επιχείρησαν να καταλάβουν διάφορα μέρη στον Πενταδάκτυλο και στη Λευκωσία, το Γενικό Επιτελείο της τότε εθελοντικής Εθνικής Φρουράς αποφάσισε να αντιμετωπίσει καταδρομικά τις επιθέσεις και, στις αρχές του 1964, να επανακαταλάβει τα υψώματα του Προφήτη Ηλία και του Κάστρου του Αγίου Ιλαρίωνα. Εντός των εθελοντών που αποδέχθηκαν την πρόσκληση της Εθνικής Φρουράς ήταν και ο Λόχος Ορεινών Καταδρομών του Βάσου Λυσσαρίδη.

Αμέσως, σύμφωνα πάντα με το προαναφερθέν βιβλίο, οι εθελοντές μεταφέρθηκαν στην τοποθεσία «Μάντρα του Καμπιού» στον Μαχαιρά για να αποκτήσουν ειδική εκπαίδευση καταδρομών διάρκειας τεσσάρων εβδομάδων, σε επίπεδο θεωρητικών μαθημάτων, γυμναστικής πρακτικής, σε αντικείμενα καταδρομών, όπλων, νυχτερινές πορείες, ενέδρες κ.ά. 

Στην ίδια τοποθεσία εκπαιδευόταν και το τμήμα εθελοντών του Νίκου Σαμψών, επίσης αγωνιστής της ΕΟΚΑ, καθώς και τμήμα τριάντα περίπου ανδρών του Κυπριακού Στρατού και πενήντα εθελοντών υπό τη διοίκηση του λοχαγού Παντελάκη Πανταζή.

Οι καταδρομικές επιχειρήσεις των Κοκκινοσκούφηδων

Όταν ολοκληρώθηκε η εκπαίδευση στον Μαχαιρά, ο Λόχος Λυσσαρίδη ανέλαβε την ανακατάληψη της ευρύτερης περιοχής του Προφήτη Ηλία στον Πενταδάκτυλο και τέσσερις διμοιρίες 160 περίπου ανδρών ειδικές αποστολές διείσδυσης σε διάφορες περιοχές.

Στις 24 Απριλίου 1964 αρχίζει η καταδρομική επιχείρηση με στόχο την ανακατάληψη ολόκληρης της περιοχής δυτικά του Κάστρου του Αγίου Ιλαρίωνα. Εκεί, με το σύνθημα «ΑΕΡΑ» και με κατά μέτωπο επίθεση, τέσσερις διμοιρίες διεισδύουν ταυτόχρονα από τα χωριά Κάρμι και Φτέρυχα και ανακαταλαμβάνουν με αιφνιδιαστική καταδρομική επιχείρηση τους πέντε στόχους που είχαν τεθεί στο σχέδιο ενέργειας.

Τη νύχτα της Παρασκευής 24 Απριλίου προς Σάββατο 25 Απριλίου 1964 οι Τουρκοκύπριοι ένοπλοι στασιαστές εγκαταλείπουν οπλισμό και πυρομαχικά και εξαφανίζονται. 

Οι Κοκκινοσκούφηδες πανηγυρίζουν την ανακατάληψη του Προφήτη Ηλία

Σύμφωνα με άλλες αναφορές, καταδρομική επιχείρηση για ανακατάληψη του υψώματος Άσπρη Μούττη, ανατολικά της διαβάσεως Μπογαζίου, δεν πραγματοποιήθηκε αφού δεν είχαν προωθηθεί τα αναγκαία πυρομαχικά και όπλα υποστήριξης της προσπάθειας.

Όπως αναφέρει στο «Οι Κοκκινοσκούφηδες του Πενταδακτύλου 1963 – 1964» ο πολιτικός τους ηγέτης Βάσος Λυσσαρίδης: «Ο Ελλαδίτης ταγματάρχης Δημήτρης Πούλιος, ο οποίος ήταν ένας από τους εκπαιδευτές των ομάδων μας στον Μαχαιρά, είχε ένα ευφυές σχέδιο στις επιχειρήσεις αυτές στον Πενταδάκτυλο. Αν θυμάμαι καλά, χώρισε τους Κοκκινοσκούφηδες σε ομάδες των δέκα ανδρών, με μια απόσταση ο ένας από τον άλλον και με τα άρβυλά τους κρεμασμένα στον λαιμό για να μην κάνουν θόρυβο και, χωρίς να γίνουν αντιληπτοί, να αιφνιδιάσουν τους Τούρκους που βρίσκονταν στα φυλάκια των υψωμάτων στρατιωτικής σημασίας στην περιοχή Προφήτη Ηλία στον Πενταδάκτυλο. Έτσι, πυροβολώντας όλοι κατά την καταδρομική επιχείρηση, έκαναν τους στασιαστές Τουρκοκύπριους και Τούρκους να νομίζουν ότι περικυκλώθηκαν από μεγάλο αριθμό Ελληνοκύπριων μαχητών. Είναι τότε που εγκατέλειψαν πανικοβλημένοι τις θέσεις τους οι Τουρκοκύπριοι ένοπλοι που επάνδρωναν τα υψώματα αυτά».

Η μεγάλη μάχη στον Άγιο Ιλαρίωνα και η μοναδική απώλεια

«Εκκαθαρίστηκαν οι συμμορίτες δυτικώς του Αγίου Ιλαρίωνα. Σαρωτική 4ωρη επιχείρηση. Απελευθερώθηκαν από το τρομοκρατικό άγος επτά ελληνικά χωριά της περιοχής. Εφονεύθησαν αρκετοί στασιαστές. Μέλος της εθνοφρουράς έπεσε μαχόμενο».

Αυτό έγραφε στην πρώτη της σελίδα την Κυριακή 26 Απριλίου 1964 η εφημερίδα «Χαραυγή» χαρακτηρίζοντας ως «μεγάλη μάχη της πατρίδας» την επιχείρηση στο Κάστρο του Αγίου Ιλαρίωνα και στον υπόλοιπο Πενταδάκτυλο. Ηρωικός νεκρός ήταν ο Κερυνειώτης εθελοντής Κώστας Γαλακτίου, ο οποίος έπεσε μαχόμενος στις 24 Απριλίου στο ύψωμα «Αετοφωλιά» του Πενταδακτύλου. Όπως αφηγείται ο Δώρος Ηλία, ηγέτης των Κοκκινοσκούφηδων, στο προαναφερθέν βιβλίο, σε μια εμπλοκή με ανταλλαγή πυροβολισμών στην περιοχή του υψώματος, «ο Γαλακτίου», που ηγείτο μιας ομάδας εθελοντών, «πληγώθηκε θανάσιμα, γεγονός που με στεναχώρησε αφάνταστα, γιατί ήταν και ο μοναδικός νεκρός των επιχειρήσεων αυτών».

Ο Κώστας Γαλακτίου άφησε χήρα τη γυναίκα του Μαρία και τρία ανήλικα ορφανά, τον Ιωάννη, τον Δημητράκη και την Παναγιώτα. Δέκα χρόνια μετά, στην τουρκική εισβολή του 1974, οι Τούρκοι εκτέλεσαν εν ψυχρώ τον γιο του ήρωα Κώστα Γαλακτίου, Δημητράκη, επίστρατο του Ναυτικού της Εθνικής Φρουράς, από τους τελευταίους υπερασπιστές του Κάστρου της Κερύνειας.

Σε αυτούς τους περίπου διακόσιους εθελοντές του Λόχου Λυσσαρίδη αναφέρεται στο βιβλίο του «Legacy of Strife – Cyprus from Rebellion to Civil War» και ο Άγγλος δημοσιογράφος Τσαρλς Φόλεϊ. Επιβεβαιώνοντας ότι «160 Ελληνοκύπριοι με κόκκινα μπερέ αθόρυβα σκαρφάλωσαν τις απόκρημνες πλαγιές, με τα άρβυλά τους κρεμασμένα γύρω από τον λαιμό και εμφανίστηκαν μπροστά στους τρομαγμένους Τούρκους μέσα στις οχυρώσεις τους», σημειώνει ότι η απρόσμενη επιτυχία των «Ανδρών του Λυσσαρίδη» (sic!) προκάλεσε πανικό στις τουρκοκυπριακές τάξεις και αιφνιδίασε την Ειρηνευτική Δύναμη του ΟΗΕ στην Κύπρο και τις διπλωματικές υπηρεσίες της Βρετανίας και των Ηνωμένων Πολιτειών. 

Για του λόγου του αληθές, το αμερικανικό Υπουργείο Εξωτερικών, απέστειλε τηλεγράφημα μετά τις επιχειρήσεις, προς την αντιπροσωπεία των ΗΠΑ στα Ηνωμένα Έθνη στις 28 Απριλίου 1964. Μεταξύ άλλων, καταληκτικά, αναφέρει: «[…] ο Γενικός Γραμματέας να αποστείλει ισχυρή προσωπική έκκληση προς τον Πρωθυπουργό Παπανδρέου, παροτρύνοντάς τον να εξασκήσει συγκράτηση στον Μακάριο».

Την επόμενη μέρα, στις 29 Απριλίου 1964, ο Μακάριος δηλώνει στον διοικητή της Ειρηνευτικής Δύναμης, P. Gyani, ότι οι σκοποί των επιχειρήσεων του Πενταδακτύλου έχουν επιτευχθεί και διατάζεται κατάπαυση του πυρός. Στις 7 Μαΐου 1964, οι Κοκκινοσκούφηδες επιστρέφουν στη Λευκωσία και αντικαθίστανται από άλλα τμήματα του στρατού.

Γιατί κόκκινα μπερέ;

«Φλογερό κόκκινο η καρδιά, έτοιμη για θυσίες,
κόκκινο το σκουφί, το χρώμα της ελπίδας».
ΒΑΣΟΣ ΛΥΣΣΑΡΙΔΗΣ

Είναι πράγματι απορίας άξιον γιατί υιοθέτησαν το κόκκινο μπερέ οι εθελοντές του Λόχου Λυσσαρίδη, κάτι που φυσικά εξήγαγε και το όνομα «Κοκκινοσκούφηδες», Όπως ο ίδιος ο Βάσος Λυσσαρίδης, πολιτικός τους ηγέτης, διηγείται στο βιβλίο του Άθου Ερωτοκρίτου: «Εγώ επέλεξα το χρώμα του μπερέ των εθελοντών του Λόχου μου των Ορεινών Καταδρομών, των Κοκκινοσκούφηδων, γιατί είχα την εντύπωση ότι το φορούσαν στις δύσκολες και ηρωικές πολεμικές επιχειρήσεις τους οι κομάντος του Ελληνικού μας Στρατού. Έτσι, φόρεσαν τους κόκκινους μπερέδες οι Κοκκινοσκούφηδες του Πενταδακτύλου, που με ελεύθερη απόφαση ήρθαν να αγωνιστούν για τα καλώς νοούμενα συμφέροντα της πατρίδας μας».

Ιστορικά, οι κόκκινοι μπερέδες χρησιμοποιούνται στις Αερομεταφερόμενες Δυνάμεις του Στρατού Ξηράς. Με λίγα λόγια, χρησιμοποιούνται από τις Ειδικές Δυνάμεις του Ελληνικού Στρατού, επίλεκτα σώματα για δύσκολες αποστολές.
Στην προμετωπίδα του μπερέ των Κοκκινοσκούφηδων ήταν κεντημένο το επίσημο έμβλημα της Κυπριακής Δημοκρατίας, με χρυσοκέντητο το περιστέρι και στο στόμα ένα κλαδί ελιάς. Επίσης, με χρυσά γράμματα αναγράφονταν τα αρχικά Λ.Ο.Κ. (Λόχος Ορεινών Καταδρομών).

Η στρατιωτική δομή του Πρώτου Τάγματος των Κοκκινοσκούφηδων

Όπως αναφέρει ο Άθως Ερωτοκρίτου στο «Οι Κοκκινοσκούφηδες του Πενταδακτύλου 1963 – 1964», εφόσον ο στρατός δεν ήταν τακτικός, οποιαδήποτε δομή υπάρχει καταγράφηκε από τους πρωτεργάτες και τον στρατιωτικό διοικητή Δώρο Ηλία.

Διοίκηση Λόχου Λυσσαρίδη:
Περίοδος: 1963 – 1964
Αρχηγός: Βάσος Λυσσαρίδης
Διοικητής: Δώρος Ηλία
Δύναμη: Διμοιρίες με δύναμη πυρός λόχου

Διοίκηση διμοιριών
Πρώτη διμοιρία: Ανδρέας Ευθυμίου
Δεύτερη διμοιρία: Λουκής Λουκά Νικολάου
Τρίτη διμοιρία: Αλέξανδρος Βιολάρης, δάσκαλος
Τέταρτη διμοιρία: Κώστας Καζάς

Εκπαιδευτές
Βασική εκπαίδευση: Νίκος Νικολαΐδης, ταγματάρχης
Υπεύθ. στρατολογίας: Λάκης Ψημολοφίτης – Ηλία

Ειδική εκπαίδευση καταδρομών
Ταγματάρχης: Κώστας Τριανταφύλλου
Λοχαγός: Λάσκαρης
Λοχαγός: Βαΐτσας
Υπολοχαγός: Δρυμιώτης
Στρατόπεδο: Μαχαιρά (Μετέπειτα Στρατόπεδο Καταδρομών – ΛΟΚ)

Διμοιρία Διοίκησης
Υπολοχαγοί: Ραϋμόνδος, Λάκης Ψημολοφίτης-Ηλία, Ανδρέας Αποστόλου, Λοΐζος, Κώστας Κουκκουρής, Μιχάλης Βλαδιμήρου, Παναγιώτης Σαββίδης, Κώστας Καραγεωργίου

Πρώτη διμοιρία
Διμοιρίτης: Ανδρέας Ευθυμίου
Βοηθός διμοιρίτης: Μάριος Κυπριανίδης (ΡΙΚ)
Ασυρματιστής: Γεώργιος Ελισσαίου (Αρχιεπισκοπή)
Στρατιωτικός σύμβουλος: Αντώνης Παπαδόπουλος, λοχαγός

Ομαδάρχες
Πρώτη ομάδα: Θέμης Θεμιστοκλέους
Δεύτερη ομάδα: Άγγελος Αναστασίου-Κομμωτής
Τρίτη ομάδα: Ανδρέας Στενιώτης
Τέταρτη ομάδα: Μάριος Κυπριανίδης
Ομάδα Λαπήθου: Κώστας Γαλακτίου

Πρώτη ομάδα
Ομαδάρχης: Θέμης Θεμιστοκλέους
Βοηθός: Αλέξης Κωνσταντίνου
Μέλη: Λευτέρης Γαλάτης, ακροβολιστής, Πέτρος Μαρκίδης, Βάκης Ιακώβου

Δεύτερη ομάδα
Ομαδάρχης: Άγγελος Αναστασίου-Κομμωτής
Μέλη: Παρπέρης

Δεύτερη διμοιρία
Διμοιρίτης: Λουκής Λουκά Νικολάου
Βοηθός: Παναγιώτης (Τότης) Καλαβάς

Πρώτη ομάδα
Ομαδάρχης: Ιωακείμ Ζήσιμος
Μέλη: Κωστάκης Ζήσιμος, Σωτήρης Ν. Πύρου, Ανδρέας Χρυσοστόμου, Γιώργος Γερολατσίτης, Ιωαννίδης

Τρίτη διμοιρία
Διμοιρίτης: Αλέξανδρος Βιολάρης

Πρώτη ομάδα
Μέλη: Τάκης Γαλήνης, Ψημολόφου, Μιχάλης Πολυδώρου, Κλήρου, Πανίκος Ζουμάς, Μαλούντα, Φρίξος Καρσερός, Αρεδιού

Δεύτερη ομάδα
Μέλη: Μίκης Αριστοδήμου, Αγροκηπιά, Χάρης Ξυδιάς, Κλήρου, Λάκης Φράγκου, Αγγλία, Ανδρέας Βλάχος, Κλήρου

Τρίτη ομάδα
Μέλη: Ανδρέας Χρίστου, Κλήρου, Φώτης Μιχαήλ, Κλήρου, Βλαδίμηρος Παναγή, Κλήρου, Αλέξανδρος Ηλία, Κλήρου

Τέταρτη διμοιρία
Διμοιρίτης: Κώστας Καζάς
Βοηθός: Ανδρέας Αλεξάνδρου

Πρώτη ομάδα
Μέλη: Ανδρέας Τυρίμου, Κλήρου, Ανδρέας Στεφάνου, Κλήρου, Χριστάκης Παυλίδης, Γερακιές, Ανδρέας Παύλου, Αιμίλιος Κοντόπουλος

Δεύτερη ομάδα
Μέλη: Ευάγγελος Κωνσταντίνου, Κλήρου, Χριστόφορος Κωνσταντίνου, Ανθούπολη, Ανδρέας Νικολάου-Γιάγκου, Κλήρου
Τρίτη ομάδα
Μέλη: Παναγιώτης Λουκά (πυροσβέστης), Κλήρου, Παναγιώτης Πολυδώρου, Κλήρου, Ευαγόρας Πολυδώρου, Κλήρου, Μίκης Χατζηπιερή, Κλήρου, Γιώργος Μιχαήλ, Αρεδιού.