ΝΟΜΙΚΗ ΒΑΣΗ ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗΣ ΑΥΤΟΑΜΥΝΑΣ

Ο στόχος αυτός που εκφράζεται σαφέστατα στις διατάξεις του Καταστατικού Χάρτη του ΟΗΕ, καταδικάζει και εξοβελίζει τη χρήση βίας στο πλαίσιο των διακρατικών σχέσεων

Μοναδικές εξαιρέσεις αποτελούν οι περιπτώσεις: α) του άρθρου 51 που αναφέρεται στο φυσικό δικαίωμα ατομικής ή συλλογικής νόμιμης άμυνας που έχει μια χώρα όταν υποστεί ένοπλη επίθεση, έως ότου ληφθούν τα αναγκαία μέτρα από το Συμβούλιο Ασφαλείας γιατη διατήρηση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας καθώς και β) του άρθρου 42 το οποίο επιτρέπει στο Συμβούλιο Ασφαλείας να προχωρήσει με αεροπορικές, θαλάσσιες ή χερσαίες δυνάμεις στην ανάληψη της δράσης που θα ήταν αναγκαία για τη διατήρηση ή την αποκατάσταση της διεθνούς ασφάλειας και ειρήνης, όταν δεν έχουν αποφέρει καρπούς μέτρα που δεν συνεπάγονται τη χρήση ένοπλης βίας

Ωστόσο η διάταξη του άρθρου 51 έχει πολλές αναγνώσεις και ως εκ τούτου υπάρχουν διαφορετικές ερμηνείες αυτού. Η εκ μέρους των κρατών μοναδική νομικά αποδεκτή χρήση στρατιωτικών μέσων πηγάζει σαφώς εκ του φυσικού δικαιώματος της νόμιμης άμυνας σεαπάντηση μιας απρόκλητης επίθεσης, όμως τι ακριβώς νοείται με τον όρο επίθεση; Η πλειονότητα των νομικών διεθνολόγων υποστηρίζει ότι δεν απαιτείται να «έχει πέσει η πρώτη ριπή» αλλά αρκεί τα εχθρικά στρατεύματα ή οπλικά συστήματα να έχουν τεθεί σε κινητοποίηση και να κατευθύνονται προς την πλευρά του αμυνόμενου

Καθώς το Συμβούλιο Ασφαλείας, εξουσιοδοτείται να αναλαμβάνει στρατιωτικά μέτρα ακόμα και σε περιπτώσεις που αποφαίνεται ότι υπάρχει απειλή γιατην ειρήνη

Πολλοί υποστηρίζουν ότι το Κεφάλαιο VI του Χάρτη αφαιρεί από τα μεμονωμένα κράτη το εθιμικό δικαίωμα στην προληπτική αυτοάμυνα και το αναθέτει στο Συμβούλιο Ασφαλείας,διακηρύσσοντας ότι το παρόν νομικό καθεστώς δεν επιτρέπει την τακτική των προληπτικών χτυπημάτων ή άλλως την προληπτική αυτοάμυνα εκ μέρους των πρώτων. Οι ενάντιοι αυτής της άποψης προβάλλουν ότι μια τέτοια ερμηνεία του άρθρου 51 περιορίζει σημαντικά το φυσικό δικαίωμα των κρατών στην άμυνα και υποστηρίζουν ότι η ευρεία έννοια του προαναφερθέντος δικαιώματος περιλαμβάνει συγκεκριμένες ρήτρες για την εκδήλωση προληπτικής επίθεσης για λόγους αυτοάμυνας. Τέτοιες ρήτρες είναι: α) η εχθρική επίθεση να επίκειται άμεσα, β) ο κίνδυνος να είναι απολύτως βέβαιος και γ) να μην υπάρχει ο απαραίτητος χρόνος ή άλλη αποτελεσματική επιλογή πέραν του πρώτου πλήγματος. Αξίζει πάντως να σημειωθεί ότι καθόσον δεν υπάρχει κάποια ερμηνευτικού χαρακτήρα απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου επί του θέματος ή σχετική διακήρυξη του ΟΗΕ, η διάταξη του άρθρου 51 σχετικά με τα όρια του φυσικού δικαιώματος της άμυνας εξακολουθεί να εγείρει ενστάσεις και διχογνωμίες.

ΗΘΙΚΗ ΒΑΣΗ ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗΣ ΑΥΤΟΑΜΥΝΑΣ

Καθώς ενίοτε οι κανόνες δικαίου δεν ταυτίζονται με το γενικό περί δικαίου αίσθημα, συνεπάγεται ότι η ηθική και η νομική δικαιολόγηση ενός προληπτικού χτυπήματος είναι αντίστοιχα δύο συχνά διακριτές έννοιες, γεγονός που ενισχύεται από τα κενά, τις ασάφειες και τις αμφίσημες σημασίες πολλών κανονιστικών διατάξεων

Υπάρχει συχνά διάσταση μεταξύ Φυσικού Δικαίου και του Δικαίου των Εθνών

Η ηθική δικαιολόγηση είναι σημαντική τόσο για το εξωτερικό όσο και για το εσωτερικό ενός κράτους καθώς αποτελεί τη νομιμοποιητική βάση για διεθνή υποστήριξη αλλά και παράγοντα εσωτερικής συνοχής και συμπαράταξης με την κρατική πολιτική, η οποία αυξάνει τη μαχητική ικανότητα.Σύμφωνα με τα προαναφερθέντα, τα προληπτικά χτυπήματα και οι αντίστοιχοι πόλεμοι γενικότερα δεν είναι κάτι καινούργιο, σύγχρονα παραδείγματα αποτελούν, η επίθεση του Πακιστάν κατά του Κασμίρ το 1947, ο πόλεμος των έξι ημερών μεταξύ Ισραήλ και Αιγύπτου το 1967 καθώς και ο ισραηλινός βομβαρδισμός του ιρακινού πυρηνικού αντιδραστήρα στο Οσαρίκ το 1981. Αν και το δόγμα της προληπτικής αυτοάμυνας (anticipatory self-defense)υπάρχει εδώ και αιώνες, στους διεθνείς νομικούς κύκλους αναφέρεται το συμβάν του αμερικανικού ατμόπλοιου Caroline το 1867,ως η μοντέρνα εκδοχή αυτού, κατά το οποίο περιστατικό το εν λόγω πλοίο καταστράφηκε από τους Βρετανούς σε αμερικανικά χωρικά ύδατα, με την αιτιολογία ότι είχε χρησιμοποιηθεί και ήταν πιθανόν να χρησιμοποιηθεί ξανά με σκοπό την υποστήριξη μιας εν εξελίξει εξέγερσης στον Καναδά. Στο πλαίσιο αυτό, αν και η Βρετανία ζήτησε συγγνώμη, ο Αμερικανός υπουργός DanielWebster , αναγνώρισε ότι προληπτικά χτυπήματα για λόγους αυτοάμυνας είναι δικαιολογημένα μόνο όταν η αναγκαιότητα της αυτοάμυνας είναι άμεση, συντριπτική και δεν αφήνει περιθώρια για άλλα μέσα και χρόνο για συσκέψεις

Εξέχουσας σημασίας εν προκειμένω είναι και το λεγόμενο«Δόγμα Bush» που ακολούθησε των τρομοκρατικών επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 και βάσει του οποίου οι ΗΠΑ διαθέτουν το δικαίωμα να δράσουν στρατιωτικά όπου και όποτε είναι απαραίτητο για να αποτρέψουν μελλοντικές βίαιες επιθέσεις κατά της χώρας και των πολιτών αυτής, με ή χωρίς την έγκριση του Συμβουλίου Ασφαλείας

Μια τέτοια άποψη αν και προκάλεσε πολλές κριτικές τόσο εντός και εκτός των ΗΠΑ μπορεί ενδεχομένως να θεμελιωθεί και στα έργα των θεωρητικών του κοινωνικού συμβολαίου όπως ο Hobbes και ο Locke καθώς ο κύριος σκοπός της δημιουργίας και ύπαρξης του κράτους αποτελεί η προστασία της ζωής των πολιτών αυτού.Υπό την έννοια αυτή, το αναφαίρετο και αναπαλλοτρίωτο φυσικό δικαίωμα του κάθε ατόμου στηζωή και κατ’ επέκταση το συνολικό αυτό δικαίωμα του λαού ενός κράτους μπορεί να θεωρηθεί η υπέρτατη ηθική υποχρέωση της κρατικής οντότητας, έναντι της οποίας κάθε άλλη υποσκελίζεται(το ατομικό δικαίωμα μετατρέπεται σε συλλογικό καθώς το κράτος μπορεί να θεωρηθεί ως το σύνολο των επιμέρους ατόμων).

Ενας πόλεμος είναι δίκαιος όταν γίνεται: α) για αυτοάμυνα, β) για την ανάκτηση αυτών που είναι δικά μας και γ) για τιμωρία. Όσον αφορά στην αυτοάμυνα, ο Grotius τονίζει ότι η χρησιμοποιούμενη δύναμη πρέπει να είναι αναγκαία για την υπεράσπιση από άδικες επιθέσεις

Φυσικά αναγνωρίζεται ότι η επίθεση δεν απαιτείται να είναι τετελεσμένη αλλά να υπάρχει η απειλή του άμεσου και αναπόφευκτου κινδύνου, «Έχει ήδη αποδειχθεί ότι όταν οι ζωές μας απειλούνται με άμεσο κίνδυνο, είναι νόμιμο να σκοτώσουμε τον επιτιθέμενο, αν ο κίνδυνος δεν μπορεί να αποφευχθεί άλλως», ενώ συνεχίζει επιχειρηματολογώντας ότι μια τέτοιου είδους άμυνα απορρέει από την αξία της αυτοσυντήρησης, την οποία η φύση έχει δώσει σε κάθε ζωντανό πλάσμα.

ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΟ ΧΤΥΠΗΜΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΕΛΛΑΔΑΣ–ΤΟΥΡΚΙΑΣ

Στην συγκεκριμένη περίπτωση της ισορροπίας δυνάμεων αλλά και των εν γένει σχέσεων μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας αναφύονται σημαντικά ζητήματα και κρίνεται σκόπιμη η διάκριση περιπτώσεων. Οι σχέσεις των δύο χωρών με εξαίρεση ίσως μια σύντομη περίοδο τη δεκαετία του 1930,χαρακτηρίζονται από μια άλλοτε υφέρπουσα και άλλοτε έντονη αντιπαλότητα, η οποία έχει οδηγήσει σε πλείστα θερμά επεισόδια και καταστάσεις πολύ κοντά στην έκρηξη ενός πολέμου.Χαρακτηριστικότερες αυτών είναι η τουρκική εισβολή στην Κύπρο το 1974, τα γεγονότα με τα πλοία “Χόρα” και “Σισμίκ” το 1976 κα 1987 αντίστοιχα και η κρίση των Ιμίων το 1996. Κυρίως από τη δεκαετία του 1980 η ελληνική στάση απέναντι στην επεκτατική πολιτική της Τουρκίας υπήρξε κατευναστική, μια πρακτική η οποία όπως μας πληροφορεί και ο Θουκυδίδης δεν μπορεί να έχει παρά μόνο πρόσκαιρα οφέλη για τον αμυνόμενο καθώς μακροχρόνια αυξάνει τις απαιτήσεις του επιτιθέμενου. Πέραν των όσων υποστηρίζονται κυρίως από φιλελεύθερους κύκλους για τα αίτια αυτής της συμπεριφοράς της γείτονος και που εστιάζουν στο πολιτικό, πολιτισμικό και οικονομικό της υπόβαθρο, όπως πολύ εύστοχα μας πληροφορεί ο Παναγιώτης Κονδύλης, τα ουσιαστικά αίτια είναι η συνεχώς αυξανόμενη διαφορά του γεωπολιτικού δυναμικού των δύο χωρών. Τις τελευταίες δεκαετίες η Τουρκία σε αντίθεση με την Ελλάδα αναπτύσσεται δημογραφικά, οικονομικά και στρατιωτικά, εκδιπλώνοντας το γεωπολιτικό της δυναμικό στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων, του Καυκάσου, της κεντρικής Ασίας και της Μέσης Ανατολής επιδιώκοντας την παγίωση της ως περιφερειακής δύναμης

Το Δόγμα της Εθνικής Στρατιωτικής Στρατηγικής της Τουρκίας (Μilli Askeri Stratejik Κonsepti), ήτοι

το δόγμα των 2,5 πολέμων, τα θέατρα επιχειρήσεωντων οποίων εστιάζονται το πρώτο στη Συρία, το δεύτερο στην Ελλάδα, ενώ το αντίστοιχο του μισού πολέμου αφορά στο κουρδικό απελευθερωτικό κίνημα ΡΚΚ, οι αμφισβητήσεις στο Αιγαίο τόσο σε σχέση με την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας, της ΑΟΖ και του FIR, οι προσπάθειες χειραγώγησης της μουσουλμανικής μειονότητας της Θράκης καθώς και οι πρόσφατες προσπάθειες του Erdogan για αναθεώρηση της Συνθήκης της Λωζάννης είναι ορισμένοι από τους τομείς οι οποίοι πιστοποιούν την αναθεωρητική –επιθετική στάση της Τουρκίας έναντι της Ελλάδας. Αναμφισβήτητα η διαχρονική ποσοτική υπεροχή της γείτονος όσον αφορά στους στρατιωτικούς εξοπλισμούς επιχειρήθηκε να εξισορροπηθεί ποιοτικά δίνοντας βάση τόσο στον εκσυγχρονισμόόσο και στην αναβάθμιση της εκπαίδευσης των στελεχών των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων. Το ερώτημα λοιπόν που προκύπτει ευλόγως είναι αν και κατά πόσον με βάση

την επίσημα εκπεφρασμένη αμφισβήτηση κυριαρχικών δικαιωμάτων της Ελλάδας εκ μέρους της Τουρκίας και την μελλοντική «γιγάντωση» της σχετικής αλλά και απόλυτης ισχύος της δεύτερης, δικαιολογείται ηθικά η εκδήλωση προληπτικού πλήγματος εκ μέρους της πρώτης. Αν και κατά τον de Wattel η αυξανόμενη τουρκική ισχύς, οι εθνικιστικές κορώνες του πολιτικοστρατιωτικού κατεστημένου με αναφορές στο οθωμανικό παρελθόν και τα σύνορα της καρδιάς που υποδηλώνουν αλυτρωτικές τάσεις, το ιστορικό προηγούμενο των εισβολών σε γειτονικά κράτη έστω με πρόσχημα την καταπολέμηση των Κούρδων ανταρτών, οι παραβιάσεις του ΕΕΧ και της αιγιαλίτιδας ζώνης, η ονομασία της 4ης τουρκικής στρατιάς σε στρατιά Αιγαίου, η επιλεκτική επίκληση και συμμόρφωση με τους διεθνείς κανόνες δικαίου,ειναι τα στοιχεία τα οποία συντελούν στη δημιουργία ενός πέπλου αβεβαιότητας και μιας διαρκούς αγωνίας,αποτελούν επαρκή δικαιολογητική βάση για την εκδήλωση στρατιωτικού πλήγματος εκ μέρους της Ελλάδας, δε συμβαίνει το ίδιο με τον Walzer.

Σύμφωνα με την άποψη του τελευταίου και τα κριτήρια που έθεσε ως δικαιολογητική βάση για την εκδήλωση προληπτικών πληγμάτων, ηαύξηση της δύναμης ενός δρώντος από μόνη της δεν συνιστά επαρκές λόγο, η κρίσιμη καιαποφασιστική έννοια είναι αυτή της απειλής και συγκεκριμένα το κατά πόσο αυτή είναι αξιόπιστη,άμεση και οδηγεί σε αναπότρεπτο κίνδυνο. Η απειλή είναι αξιόπιστη όταν ο αντίπαλος διαθέτει τα μέσα για να επιφέρει υλικές βλάβες, άμεση όταν η εχθρική ενέργεια αναμένεται στο αμέσως προσεχές μέλλον και η στρατιωτική εμπλοκή είναι μονόδρομος. Οι εκάστοτε πολιτικές κορώνες και πολεμικής υφής δημαγωγίες δεν αποτελούν καθαυτές απειλή αλλά «η οποιαδήποτε βλάβη πρέπεινα επιφέρεται εναντίον μας με υλικά μέσα»

Συνεπώς τόσο η παρούσα εντυπωσιακή στρατιωτική ενδυνάμωση της Τουρκίας, αν και πρέπει να απασχολεί σοβαρά την Ελλάδα, όσο και η πολεμική ρητορεία των ταγών αυτής δε συνεπάγονται αυτομάτως λόγους για την ανάληψη στρατιωτικώνεπιχειρήσεων εναντίον της. Εν ολίγοις μιλώντας με όρους στρατηγικής, αυτό που δεν είναι ηθικά αποδεκτό κατά τον Walzer είναι η διεξαγωγή ενός παρεμποδιστικού πολέμου καθώς αυτός έχει ως στόχο την αποδυνάμωση μιας πιθανής μελλοντικής απειλής και στην παρούσα φάση όσο προκλητική κι αν είναι η στάση της Τουρκίας δεν έχει προβεί ακόμα σε ενέργειες που καθιστούν άμεση την απειλή και αναπότρεπτο τον πόλεμο μεταξύ των δύο χωρών. Σαφώς όμως αν ηΤουρκία προβεί σε κινήσεις, όπως μαζικές μετακινήσεις στρατευμάτων στις παραμεθόριες περιοχές, επιστράτευση, επιδρομές στη συνοριακή γραμμή, ναυτικούς αποκλεισμούς ελληνικώννήσων, οι οποίες μαρτυρούν τόσο την έκδηλη πρόθεση πρόκλησης βλάβης, την ενεργό προετοιμασία που καθιστά την εν λόγω πρόθεση βέβαιο κίνδυνο και την έλλειψη περιθωρίων αναμονής τότε πλέον μιλάμε όχι για παρεμποδιστικό αλλά για προληπτικό χτύπημα, με όρους στρατηγικής, που στοχεύει στην αντιμετώπιση άμεσου και αναπότρεπτου κινδύνου, παρέχοντας το απαραίτητο ηθικό έρεισμα για την εξαπόλυση αυτού.Στο πλαίσιο αυτό, παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον η εξέταση της περίπτωσης του casus belli που έχει προβάλλει η Τουρκία σε περίπτωση που η Ελλάδα επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα στα 12 ναυτικά μίλια. Η πιθανή αυτή άσκηση του νόμιμου κυριαρχικού δικαιώματος της Ελλάδας θα μπορούσε ενδεχομένως να αποτελέσει τη δικαιολογητική βάση για να προβεί σε πρώτο πλήγμα σε βάρος της «αντιπάλου» της καθόσον αυτό δύναται υπό μια έννοια να ειδωθεί ως απλά η πρώτη εκδήλωση στρατιωτικών επιχειρήσεων ενός πολέμου που ξεκίνησε de facto με την άσκηση του εν λόγω δικαιώματος, εφόσον επισήμως η Τουρκία έχει συνδέσει την άσκηση αυτού με την κήρυξη πολέμου.

Καθώς η αυξανόμενη πίεση και οι διεκδικήσεις της Τουρκίας είναι όπως προαναφέρθηκε απόρροια του αυξανόμενου γεωπολιτικού δυναμικού της εν αντιθέσει με της Ελλάδας, ο επιτιθέμενος πολιτικά δεν μπορεί να είναι άλλος από την πρώτη. Η υιοθέτηση όμως εκ μέρους της δεύτερης, μιας αμυντικής υψηλής στρατηγικής δε σημαίνει ότι αναπόδραστα και στο στρατιωτικόεπίπεδο η στρατηγική πρέπει να είναι αμυντική. Η εκδήλωση ενός προληπτικού χτυπήματος πραγματοποιείται ως επί το πλείστον από τον απειλούμενο και όχι τον απειλών και αν και συνιστά επιθετική ενέργεια δεν αποτελεί τμήμα ενός επιθετικού αλλά ενός πολέμου που αποσκοπεί στην άμυνα, γι’ αυτό και συνήθως (όχι πάντα) διεξάγεται από το λιγότερο ισχυρό μέρος. Με τα λόγια του Κονδύλη «το πρώτο πλήγμα το καταφέρει ο αμυνόμενος όταν ήδη υφίσταται ο casus belli και όταν ήδη επίκειται άμεσα η επίθεση της εχθρικής πλευράς». Όπως το θέτει ο ίδιος, το διευρυνόμενο κενό μεταξύ του γεωπολιτικού δυναμικού των δύο χωρών θα οδηγήσει είτε στη διατήρηση της ειρήνης με κόστος τη δορυφοροποίηση της Ελλάδας είτε σε πολεμική αναμέτρηση. Ποίο όμως είναι το αποτέλεσμα της δορυφοροποιήσεως ενός κράτους με αντάλλαγμα μια εύθραυστη και υπό αίρεση ειρήνη αν όχι η εκούσια κατάργηση της αυτοκυριαρχίας του και άρα της ίδιας της πολιτικής υπόστασής του; Το ουσιαστικό δίλημμα λοιπόν σε κάθε αντίστοιχη περίπτωση οπού ένα κράτος πιέζεται από ένα αρκετά ισχυρότερό του είναι είτε η πολιτική του αυτοχειρία είτε η διακινδύνευση ενός πολέμου, κοινώς είτε διαπράττει πολιτική και εθνική ευθανασία είτε διακινδυνεύει να σκοτωθεί.Στην πρώτη περίπτωση ο πολιτικός θάνατος είναι βέβαιος στη δεύτερη πιθανός. Ακριβώς αυτό το τιτάνιο δίλημμα (αν και για ένα κράτος με αυτοσεβασμό η επιλογή είναι προφανής) και η προσπάθεια αύξησης των πιθανοτήτων επιβίωσης είναι που δικαιολογεί ηθικά, όταν πια η πίεση έχει φθάσει σε επίπεδα που κάνουν αναπόφευκτη την πολεμική αναμέτρηση, την εκδήλωση προληπτικού χτυπήματος εκ μέρους της Ελλάδας καθώς και κάθε άλλης χώρας που ευρίσκεται στην ίδια κατάσταση, στο πλαίσιο ενός αμυντικού πολέμου με στόχο την πολιτική και φυσική επιβίωση του κράτους. Αυτή η τακτική καθίσταται επιτακτική πολλώ μάλλον σήμερα καθώς ηπρόκληση του πρώτου πλήγματος λόγω του βεληνεκούς και της καταστροφικής ισχύος των σύγχρονων οπλικών συστημάτων, ενδέχεται σε μεγάλο βαθμό να καταστήσει αδύνατη την ανταπόδοση. Καθώς στο σύγχρονο πόλεμο η ακρίβεια και η ταχύτητα έχουν αυξημένη σημασία, ο κλάδος που θα κληθεί να επωμιστεί κυρίως τη διενέργεια του πρώτου πλήγματος είναι η πολεμική αεροπορία της κάθε χώρας, γεγονός όμως που από μόνο του και χωρίς τη συνδρομή των προαναφερθέντων προϋποθέσεων (αξιόπιστη, άμεση απειλή και το αναπόφευκτο του πολέμου) δε συνιστά ηθική δικαιολόγηση για την πρόκληση στρατιωτικού πλήγματος.Συνοψίζοντας είναι ενδιαφέρον να παρατεθεί το πώς ο Παναγιώτης Κονδύλης απαντά στην κριτική που δέχθηκε από τον Ριχάρδο Σωμερίτη σχετικά με την ηθική δικαιολόγηση ενόςπροληπτικού χτυπήματος, χρησιμοποιώντας μια χαρακτηριστική παρομοίωση, η οποία συμπυκνώνει το βαθύτερο νόημα,
«το πρώτο πλήγμα δεν είναι παρά η προσπάθεια να χτυπήσεις στον αέρα ένα χέρι που πάει να σε μαχαιρώσει.»
Γ.Παπαπολυχρονίου